Vijf concrete stappen om direct resultaten te boeken én structureel het verschil te maken

Het vertrouwen in de overheid staat onder druk. Tegelijkertijd worstelt de overheid met structurele knelpunten in uitvoering, digitalisering en procesbeheersing. Productiviteit speelt daarin een sleutelrol – niet als doel op zich, maar als middel voor betere dienstverlening, legitimiteit en wendbaarheid. In dit blog verkennen we hoe de overheid haar productiviteit kan verbeteren door vijf strategische stappen te zetten. Gebaseerd op recente inzichten van de Algemene Rekenkamer, SEO en het Adviescollege ICT toetsing koppelen we inhoudelijke analyse aan handelingsperspectief – met technologie als dienstbare kracht en publieke waarde als kompas.

De urgentie is groot. Berichten over vastgelopen processen, lange wachttijden en tekortschietende dienstverlening domineren regelmatig de media. Hoewel veel van deze kritiek begrijpelijk en gerechtvaardigdis, verdient dit een nuance. Het functioneren van de overheid is bijzonder complex en vereist een balans tussen snelle crisisrespons en duurzaam, betrouwbaar en wendbaar beleid. Achter ogenschijnlijk eenvoudige besluiten schuilen complexe structuren van regelgeving, politiek-bestuurlijke belangen, maatschappelijke verwachtingen en organisatorische uitdagingen. Daarbij wordt de overheid geconfronteerd met toenemende afhankelijkheid van externe, veelal buitenlandse technologiebedrijven, wat leidt tot risico’s rondom digitale soevereiniteit en veiligheid.

Recente inzichten uit onderzoek in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken (Meer doen met beter, SEO, 2025) bevestigen deze complexiteit. Productiviteit binnen de overheid blijkt moeilijk meetbaar doordat de resultaten van publieke diensten niet eenvoudig te kwantificeren zijn in cijfers of kwaliteit. Tegelijkertijd blijkt uit onderzoek naar de wisselwerking tussen democratie en economische groei (BZK, 2024) dat vertrouwen in de overheid essentieel is voor een gezonde economie en democratische stabiliteit. Die stabiliteit komt onder druk te staan wanneer de overheid onvoldoende presteert of onvoldoende zichtbaar maakt wat ze wél presteert. Een lagere productiviteit of het gebrek aan transparantie daarover kan het gevoel van controleverlies bij burgers versterken, waardoor het vertrouwen daalt en maatschappelijke onvrede groeit.

Verder benadrukken rapporten zoals Werk aan Uitvoering (ABDTOPConsult, 2020) en het recente rapport Problematische legacy: voorkomen is beter dan genezen (Adviescollege ICT-toetsing, 2025) dat verouderde digitale systemen en gebrekkige datakwaliteit serieuze belemmeringen vormen voor effectieve dienstverlening. Volgens het AC-ICT-rapport ervaren bestuurders en gebruikers oude ICT systemen vaak als een knellend harnas, waardoor het moeilijk is om nieuw beleid snel en adequaat door te voeren. Dit sluit aan bij bevindingen van de Algemene Rekenkamer (2024), die benadrukt dat inzicht en transparantie over productiviteit ontbreken en dat publieke data vaak slechts een deel van het verhaal vertellen. Dergelijke factoren leiden tot zowel stijgende als dalende productiviteit en bemoeilijken eenduidige verbetertrajecten.

Wat verstaan we onder overheidsproductiviteit, en waarom loopt het vast?

Overheidsproductiviteit wordt doorgaans gedefinieerd als de verhouding tussen geleverde prestaties (output) en de hiervoor ingezette middelen zoals personeel, IT en financiële budgetten (input). Het SEO-onderzoek stelt dat deze productiviteit moeilijk meetbaar is omdat publieke diensten geen marktprijzen kennen en het effect van preventieve taken nauwelijks kwantificeerbaar is. Daarnaast benadrukken onder andere het CBS en de ECB dat de kwaliteit, het bereik en de maatschappelijke effecten van publieke dienstverlening net zo belangrijk zijn voor productiviteitsmeting. Juist deze meerdimensionaliteit maakt sturen en vergelijken ingewikkeld.

Uit analyse van de Algemene Rekenkamer (2024) blijkt dat bij sommige uitvoeringsorganisaties de productiviteit stijgt, terwijl bij andere sprake is van een daling—maar een eenduidige trend ontbreekt, mede door gebrek aan vergelijkbare, openbare gegevens. Organisaties worstelen met verouderde IT systemen, gefragmenteerde processen en een hoog verloop van ervaren personeel, wat resulteert in een steeds arbeidsintensievere uitvoering. Ook het IPSE-onderzoek (2021) toont aan dat kerndepartementen aanzienlijk verschillen in hun doelmatigheid, mede veroorzaakt door een hoge mate van externe inhuur en structurele problemen met ziekteverzuim. Internationale vergelijkingen (OECD, ECB) laten zien dat Nederland publieke productiviteit wél rapporteert, maar in tegenstelling tot landen zoals het VK, Denemarken en Nieuw-Zeeland ontbreekt het aan een structurele, transparante en beleidsmatig ingebedde aanpak. De ECB wijst erop dat dit het zicht belemmert op de doeltreffendheid van publieke uitgaven en de mogelijkheid om gericht te verbeteren.

Een onderliggend probleem daarbij is het gebrek aan integraal sturingsvermogen. Zoals het Adviescollege ICT-toetsing (2025) aangeeft, ontbreekt het vaak aan samenhang tussen beleid, uitvoering en ICT. Dit belemmert zowel vernieuwing als onderhoud van systemen, en maakt dat beleidswijzigingen niet of slechts moeizaam kunnen worden doorvertaald naar werkbare uitvoering.

Daarnaast vormt gebrekkige datakwaliteit een structurele hinderpaal: fouten in gegevens leiden tot herstelkosten, frustratie bij burgers en beleidsbesluiten die niet op actuele en betrouwbare informatie zijn gebaseerd. Dit probleem wordt versterkt door beperkte transparantie en weinig inzicht in procesdata, wat verbetering en innovatie belemmert.

Deze problemen hebben directe gevolgen voor burgers en bedrijven: trage besluitvorming, lange wachttijden en onduidelijke of onbetrouwbare dienstverlening. Dit vertaalt zich in het niet tijdigverkrijgen van uitkeringen, vergunningen of hulp bij schulden—juist op momenten waarop mensen daar het meest afhankelijk van zijn. Hierdoor neemt het vertrouwen in de overheid af, wat op zijn beurt negatieve effecten heeft op het draagvlak voor overheidsbeleid en de effectiviteit van publieke dienstverlening.

Kortom, er is een dringende noodzaak voor concrete stappen om de productiviteit binnen de overheid te verbeteren—niet alleen om op korte termijn resultaten te boeken en vertrouwen terug te winnen, maar ook om op de langere termijn een wendbare, toekomstbestendige en betrouwbare overheid te realiseren.

Wat is er nodig? Voorwaarden voor structurele verbetering

Het verbeteren van overheidsproductiviteit vraagt om meer dan alleen technologische investeringen of organisatorische herstructureringen. Zowel het SEO-onderzoek (2025) als internationale analyses van McKinsey (2025), Deloitte (2024) en Algemene Rekenkamer (2024) benadrukken dat verbetering afhankelijk is van een samenhangend en systeemgericht beleid. Het gaat om het duurzaam versterken van de condities waaronder publieke prestaties geleverd worden.

Ten eerste is het noodzakelijk om productiviteit meetbaar te maken. Dat betekent: heldere definities van output, input en kwaliteit ontwikkelen die ook recht doen aan de maatschappelijke waarde van publieke dienstverlening. Daarbij moeten data op orde zijn en op uniforme wijze verzameld worden binnen en tussen organisaties. De meerdimensionale aard van publieke prestaties vraagt bovendien om slimme combinaties van kwantitatieve én kwalitatieve indicatoren. Dit sluit aan bij McKinsey’s pleidooi voor “productivity insight layers”: gestandaardiseerde en transparante dashboards die zowel beleidsmakers als uitvoerders realtime inzicht geven in prestaties en knelpunten. De Algemene Rekenkamer benadrukt dat beter inzicht in productiviteit alleen mogelijk is als data over prestaties, kwaliteit en context op samenhangende wijze worden ontsloten en geïnterpreteerd.

Ten tweede is er behoefte aan beter bestuurlijk inzicht in de factoren die productiviteit beïnvloeden. Niet alle oorzaken liggen buiten bereik van de overheid: personeelsbeleid, procesinrichting, gebruik van technologie en wijze van aansturing zijn direct beïnvloedbaar. Hier ligt ruimte voor verbetering, mits data, capaciteit en leiderschap goed georganiseerd zijn.

Daarnaast benadrukt het rapport het belang van centrale coördinatie en sturing, met een heldere regie op digitalisering. Dat betekent: investeren in gemeenschappelijke infrastructuur, uniforme standaarden en interoperabiliteit tussen ketens. Deloitte (2024) wijst op het belang van centrale digitale samenwerking en het opbouwen van een herbruikbare publieke digitale infrastructuur als randvoorwaarde voor schaalbare innovatie. Een versnipperde aanpak leidt immers tot inefficiëntie, extra kosten en een hogere kans op fouten.

Tot slot: zonder continuïteit in beleid en langdurige investeringen in digitale weerbaarheid, kennisontwikkeling en innovatiekracht is elk verbetertraject gedoemd tijdelijk te blijven. Wendbaarheid is geen luxe, maar noodzaak. Het vraagt om bestuurlijke lef en structurele samenwerking tussen beleid, uitvoering en technologiepartners Zoals ook blijkt uit het rapport van de Algemene Rekenkamer: de opgave is te groot voor organisaties alleen. Inzicht delen en samenwerking met ketenpartners en marktpartijen zijn essentieel. Strategische samenwerking met marktpartijen kan bijdragen aan versnelling, innovatie en verankering van publieke waarde.

Deze voorwaarden vormen de brug tussen analyse en actie. In het volgende hoofdstuk vertalen we ze naar vijf concrete en samenhangende stappen die bestuurders vandaag al kunnen zetten.

5 stappen naar productiviteit én vertrouwen

Stap 1 – Maak processen inzichtelijk en meetbaar

Zonder inzicht geen verbetering. Overheidsorganisaties kunnen veel winnen door processen structureel en continu inzichtelijk te maken. Met oplossingen zoals SAP Signavio kunnen processen niet alleen gemonitord of geanalyseerd worden, maar ook actief worden ontworpen, verbeterd en geborgd. Door outputdata te combineren met kwalitatieve indicatoren zoals klanttevredenheid en foutpercentages, ontstaat een rijker en bruikbaar beeld van prestaties. Hiermee ontstaat een fundament voor onderbouwde beleidskeuzes en adaptief sturen.

Stap 2 – Digitaliseer en standaardiseer waar het kan

Digitalisering van repeterende processen en standaardisatie van werkwijzen levert directe tijdswinst en foutreductie op. Door gebruik te maken van low-code toepassingen en een modulaire architectuur, wordt het eenvoudiger om wendbare en herbruikbare oplossingen te realiseren. Denk hierbij aan AI gedreven procesautomatisering en voorspellende inzichten. Daarbij geldt: hoe meer overheden gestandaardiseerde oplossingen met elkaar delen – bijvoorbeeld via een SAP Store – hoe groter het schaalvoordeel en de adoptie. Wat één uitvoerder ontwikkelt, kan zo ook elders slim worden ingezet.

Stap 3 – Vergroot adoptie, vaardigheden en wendbaarheid van medewerkers

Een productieve organisatie is een lerende organisatie. Zeker in een context met hoog verloop en ziekteverzuim is het essentieel dat medewerkers snel, correct en zelfstandig aan de slag kunnen. SAP WalkMe helpt daarbij: het biedt realtime begeleiding binnen applicaties, waardoor medewerkers sneller ingewerkt raken en fouten afnemen. Zo wordt niet alleen de productiviteit verhoogd, maar ook de continuïteit van processen en datakwaliteit gewaarborgd. Tegelijkertijd vraagt dit om strategische investeringen in digitale vaardigheden en leercultuur.

Stap 4 – Ontwikkel intelligente keteninformatie en stuur op samenhang

Overheidsdienstverlening is zelden het resultaat van één organisatie – ketensamenwerking is de norm. Daarom is het essentieel om procesdata, beleidsinformatie en gebruikersfeedback te koppelen. De SAP Business Data Cloud maakt het mogelijk om betrouwbare en actuele informatie uit verschillende bronnen te integreren en op verantwoorde wijze te benutten voor AI-toepassingen voor bijvoorbeeld proactieve dienstverlening. Hierbij draagt masterdata beheer bij aan de kwaliteit en betrouwbaarheid van die informatie. Door te sturen op samenhang binnen en over organisaties heen, ontstaat een lerend en adaptief systeem dat maatschappelijke opgaven effectiever kan aanpakken.

Stap 5 – Veranker publieke waarden: veiligheid, transparantie en soevereiniteit

Hogere productiviteit mag niet ten koste gaan van publieke waarden. Sterker nog: betrouwbaarheid en veiligheid zijn voorwaarden voor succesvolle digitalisering. SAP ondersteunt dit met oplossingen zoals de SAP Sovereign Cloud – gericht op datalocatie, compliance en eigen regie. En met de governance, risk & compliance (GRC) oplossing kunnen overheden sturen op transparantie, integriteit en naleving van normen en wetgeving. Zo wordt digitale weerbaarheid versterkt en kan het vertrouwen van burgers duurzaam worden hersteld.

Samen sterker: structurele samenwerking als sleutel tot duurzame innovatie

De stappen die in dit blog zijn beschreven vragen om samenwerking, consistentie en doorzettingsvermogen.

Overheden staan er daarbij niet alleen voor. Juist in samenwerking met marktpartijen kunnen zij profiteren van innovatiekracht, schaalbaarheid en de mogelijkheid om snel in te spelen op maatschappelijke en technologische veranderingen. Structurele publiek-private samenwerking is dan ook een essentiële voorwaarde voor het verhogen van de uitvoeringskracht én het waarborgen van publieke waarden.

Ook NLdigital benadrukt dit in haar recente visie voor de digitale overheid. Professioneel opdrachtgeverschap, betere inrichting van aanbestedingen en het creëren van langetermijnpartnerschappen moeten centraal staan. Te vaak ligt de nadruk nog op prijs, in plaats van op strategische samenwerking, kennisdeling en duurzame impact. Door marktpartijen vroegtijdig te betrekken en ruimte te bieden voor gezamenlijke innovatie, ontstaat ruimte voor continue verbetering. SAP draagt wereldwijd bij aan dergelijke samenwerkingen met overheden. Of het nu gaat om procesoptimalisatie, risicobeheersing of het borgen van digitale soevereiniteit – in alle gevallen staat het ondersteunen van publieke waarden centraal. Wij geloven dat technologie pas écht tot zijn recht komt als het dienstbaar is aan de maatschappij.

Investeren in productiviteit is investeren in vertrouwen

De opgaven zijn groot, maar de mogelijkheden zijn groter. Door nu gericht te investeren in inzicht, digitale wendbaarheid, datakwaliteit en samenwerkingsmodellen kan de overheid stappen zetten die op korte termijn merkbaar zijn voor burgers en bedrijven. Tegelijkertijd bouwen we daarmee aan een overheid die klaar is voor de toekomst.

Wij nodigen bestuurders, beleidsmakers en uitvoerders uit om samen met ons deze beweging in gang te zetten. Niet door alles anders te doen, maar door samen slimmer te werken – met technologie als enabler, en publieke waarde als kompas.